آشنایی با مواد اولیه و اصطلاحات قالی بافی
درباره دوره
مواد اولیه قالی
الیاف پشم، کرک، نخ و ابریشم که با مواد طبیعی یا شیمیایی رنگرزی شده اند مواد اولیه قالی را تشکیل می دهند. رنگهای طبیعی ( گیاهی یا معدنی ) مانند روناس، اسپرک، نیل و … به علت ثبات زیاد ، نقش موثری در اصالت و دوام و نفاست و ارزش قالی دارند. رنگهای شیمیایی از ترکیب مواد مختلف تهیه می شوند. در واقع همان رنگهای جوهری هستند که به آنیلین نیز معروف می باشند.
گره های رایج در قالیبافی : در قالیبافی، گره ها به دو شیوه فارسی و ترکی زده می شود. نحوه گره زدن به شیوه ترکی بدینصورت است که نخ از روی دو تار و از کنار آنها به عقب برده می شود و سپس از داخل تارها به جلود برگشته و محکم می شود.
گره ترکی نزد بافندگی ایلات ترکمن و آذربایجان، روستاهای اطراف همدان رواج دارد.در گره زدن به شیوه فارسی بافنده خامه را از کنار یک نخ تار به عقب برده و بعد از گره زدن نخ، از بین دو تار بیرون آمده و محکم می شود.
پود گذاری
پرز قالی به وسیله گره هایی که در تارها زده می شود و به وسیله تیغه قلاب بریده می شود به وجود می آید. بعد از اتمام هر رج نخ پود در لابه لای تارها کشیده می شود، سپس با شانه کوبیده و رج پود گذاری شده را قیچی کرده و دوباره به ترتیب قبل کار بافت را انجام می دهند.
نقشه قالی
طرحی است که به وسیله طراحان و نقشه پردازان روی کاغذ شطرنجی رسم می شود. گاهی نیز از یک قالی بافته شده به عنوان نقشه استفاده می کنند. معروفترین نقشه های قالی عبارتند از : هراتی یا ماهی، بته، لچک و ترنج، شاه عباسی، جنگلی یا بید مجنون، جوشقانی، میناخانی … به طور کلی نقوش قالی دارای دو شیوه نقوش شکسته و منحنی می باشد.
گلیم
گلیم بافته ای است داری، بدون پرز که با نخ پشمی، پنبه ای یا کنفی با در گیری تاروپود بافته می شود. به این ترتیب که از نخ پنبه ای به عنوان تار و از تخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود. در گلیم بافی نقشه کاربرد چندانی ندارد و معمولا” نقش آفرینی به طور ذهنی انجام می شود. گلیم های هر منطقه طرح و رنگ ویژه ای دارد، که با توجه به بافت آن از بافته های دیگر مجزا می شود.
گلیم بیش از قالی سابقه و قدمت دارد . در واقع قالی در اثر تکامل گلیم، طی قرنهای متمادی پدید آمده است. برای بافت گلیم از دارهای عمودی وافقی استفاده می شود، اما نسبت به بافت قالی به ابزار کار و مواد اولیه محدود تری نیاز است.
ابزار و وسایل قالی بافی
۱- کتب آموزشی
۲- اسلاید با عکس
۳- الیاف طبیعی (پشم، پنبه، ابریشم)
۴- الیاف مصنوعی
۵- رنگهای طبیعی
۶- رنگهای شیمیایی
۷- ترازوی دقیق
۸- عکس های از مواد اولیه
۹- جدول تناسب مواد اولیه با رجشمار
۱۰- تصویر نقشه های متداول قالی
۱۱- نقشه قالی
۱۲- دار مناسب جهت بافت فرش
۱۳- نخ مناسب جهت چله کشی
۱۴- سانتیمتر
۱۵- روپوش کار
۱۶- ماسک دهان
۱۷- کپسول آتش نشانی
۱۸- جعبه کمکهای اولیه
۱۹- تصاویر آموزشی ایمنی و بهداشت
مراحل بافت قالی
ابتدا مرحله چله کشی صورت می گيرد يعنی نخ پنبه ای يا پشمی را به صورت عمودی از بالا به پايين وصل نموده که در اصطلاح به «تار» معروف است.
بعد از چله کشی باید نقشه را رو به روی خود قرار دهیم تا بدانیم به چه طریقی پیش برویم.
سپس به وسيله کرک يا پشم های رنگی مرحله بافتن آغاز می شود بعد از هر رديف «گره» يی رديف «پود رو» و يی رديف «پود زير» انجام می گيرد.
به طور معمول فرش از یک گوشه بافته و عرض آن تکمیل می شود که به اصطلاح رج نامیده می شود. بعد از پایان هر رج روی هر یک از تار و پودها باید گره زده شود و با دفه روی آن می کوبند تا این گره محکم شود. این کار تا پایان بافت فرش ادامه خواهد داشت.
زمانی که فرش به قول معروف به اندازه چهار انگشتی رسید باید قیچی و پرزهای اضافی آن گرفته شود تا این پرزها جلوی گره های جدیدتر را نگیرد و این کار را نیز با قیچی مخصوص انجام می دهند.
اصطلاحات قالی بافی
اصطلاخات قالی بافی شامل موارد زیر است:
پشم
لیف پروتئینی و مجعد است که روی پوست گوسفندان میروید و بر اثر سوختن بویی مشابه بوی موی سوخته از خود متصاعد مینماید و پس از دور کردن شعله خاموش میشود و خاکستری نرم و پودر مانند باقی میگذارد.
کرک
الیاف ظریف لابلای موی بز یا شتر است و لیکن در فرش، به الیاف ظریف و بلند پشمی (مانند پشمهای گوسفندان نژاد مرینوس در استرالیا و یا بلوچ) کرک گفته میشود.
پشم بهاره
پشمی است که طی روزهای آخر زمستان یا اول بهار، قبل از بارش اولین باران بهاری بر روی گوسفندان چیده شده باشد که بخاطر داشتن لطافت و طول زیاد و نداشتن خار و خاشاک از پشم پاییزه مرغوبتر است.
خامه
اصطلاحاً در هنر فرشبافی به نخ پشمی مورد استفاده برای پرزهای فرش است که به صورت دو لا تهیه میشود خامه گفته میشود.
متریک
واحد اندازهگیری ضخامت خامه پشمی مورد مصرف در قالیبافی است. به عدد طولی خامه پشمی یک لا بر حسب متر که وزن آن یک گرم باشد میگویند لذا هر چه عدد متریک بیشتر بشود خامه پشمی یک لا ظریفتر میگردد. متداول ترین اعداد متریک در خامهها ۳ الی ۱۰ میباشند.
ابریشم
الیاف بسیار بلند پروتئینی هستند که کرم ابریشم برای تولید پیله در اطراف خود ترشح میکند.
دنیر
واحد اندازهگیری ضخامت الیاف ابریشم است و به وزن ۹۰۰۰ متر لیف ابریشمی بر حسب گرم گفته میشود لذا برعکس عدد متریک هر چه عدد دنیر بیشتر شود لیف ابریشمی ضخیمتر میگردد. دنیر ۶۰ الی ۱۶۰ در قالیبافی مصرف دارد و ظریفتر از آن (کمتر از دنیر ۶۰) را در پارچهبافی استفاده مینمایند.
پنبه
الیاف سلولزی است که از گیاه پنبه به دست میآید و بر اثر سوختن بوی کاغذ سوخته از خود متصاعد مینماید و پس از دور شدن از آتش خاموش میشود و خاکستری نرم و پودر مانند باقی میگذارد.
نمره
به تعداد کلافهای (HANK) 840 یاردی (یک یارده = ۴۴/۹۱ سانتیمتر) نخ پنبهای یک لا در یک پوند (یک پوند = ۵۹/۴۵۳ گرم) میگویند و معمول] نمره نخ یک لای پنبهای مورد استفاده در قالیبافی ۵، ۱۰، ۲۰ و بعضاً ۴۰ میباشد.
تار (چله)
نخهایی هستند نازک، چند لا شده و پرتاب که معمولاً از جنس پنبه بوده و برای بافت فرش بایستی بر روی دار بطور عمودی نصب گردند و وظیفه آن نگهداری گرههای فرش میباشند. جنس چلهها برای فرشهای ریزبافت به منظور برخورداری از استحکام لازم، ابریشمی انتخاب میشوند و در فرشهای بافت مناطق عشایری و روستایی جنس چلهها را به جهت مقاومت بیشتر در برابر سرما و رطوبت و همچنین ایجاد نرمی و انعطاف لازم در فرش که برای کوچ کردن امری ضروری است از پشم انتخاب مینمایند.
گرهزدن
به تاباندن خامههای پشمی یا ابریشمی به دور چلههای فرش در حین بافت گره زدن میگویند.
ذرع
واحد اندازهگیری طول فرش از قدیم میباشد که در مناطق فارسیباف معادل ۱۰۴ سانتیمتر و در مناطق کرمانیباف ۱۰۸ سانتیمتر و در مناطق آذریباف ۱۱۲ سانتیمتر است.
چارک
به ۴/۱ ذرع، چارک گفته میشود که در مناطق فارسیباف ۲۶ سانتیمتر است و در مناطق آذریباف ۲۸ سانتیمتر است.
گره ذرعی
به ۱۶/۱ ذرع و یا به ۴/۱ چارک گره ذرعی میگویند که در مناطق فارسیباف ۵/۶ سانتیمتر و در مناطق آذریباف ۷ سانتیمتر است.
رج
به ردیف طولی و عرضی گرهها رج میگویند.
رجشمار
به تعداد رج های بافته شده (یا گرههای زده شده) در یک گره ذرعی رجشمار میگویند. اندازه گره ذرعی بستگی به سبک بافت فرش (آذری یا فارسی) دارد.
ریشه
به پایه و اساس هر چیزی ریشه گویند که در فرش پایه و اساس را جفت چلهها (یک چله زیر و یک چله رو) یعنی همان ریشهها انجام میدهند. بدیهی است که اگر ریشههای فرش (جفت چلهها) را از ساختمان فرش خارج کنیم آن فرش کاملاً از هم گسیخته میشود و این ریشهها هستند که پس از نصب بر روی دار امکان بافت را میسر ساخته و ابعاد و رجشمار فرش را مشخص مینمایند.
طول پرز
به ارتفاع پرزهای فرش گفته میشود.
چله کشی
به نصب تار بر روی دار جهت بافت فرش به صورتی که تارها یک در میان زیر و رو باشند چلهکشی میگویند چلههای زیر در پشت فرش قرار گرفته و توسط بدنههای پرز پوشانده میشوند و چلههای رو نیز در داخل فرش قرار میگیرند عمل چلهکشی به سه روش فارسی وآذری و یا تلفیقی انجام میشود.
کمانه
چوب یا قطعهای لولهای شکل است که محل چلههای زیر و رو را در فرش تغییر میدهد و باعث میشود تا یک ردیف ضربدری در چند سانتیمتری دم بافت بوجود آید.
سه لا گرد (سه لا سه گرد)
در مناطقی مانند کاشان و اصفهان و … به منظور ایجاد استحکام در چلهها ابتدا نخهای نازک چله را در سه گروه و در جهت عقربههای ساعت (S) تاب میدهند سپس این سه گروه را روی هم گذاشته و به منظور باز نشدن تاب اولیه در جهت عکس عقربههای ساعت (Z) میتابند. بدیهی است هر چه تعداد لاها و تاب نخ بیشتر شود استحکام نخ نیز بیشتر میشود.
پود
پودها نیز معمولاً از جنس پنبه میباشند و به صورت افقی در بافت فرش استفاده میشوند و وظیفه آن نگهداری چلهها در کنار یکدیگر میباشد پودها را معمولاً به جهت رویت بهتر (در لابلای چلهها) و رفع جمعشدگی رنگ میکنند که این رنگرزی نیز به دلیل مقرون به صرف بودن و آسانتر بودن بانیل صورت میپذیرد. پودها بسته به محل عبور آنها از بالا یا زیر ضربدری و یا ضخامت آنها به انواع زیر تقسیم میشوند.
پود زیر (پود ضخیم)
در این نوع پود که نخها در یک جهت تابیده میشوند هر چه تعداد لاهای نخ و مقدار تاب آن کمتر باشد بهتر است پود زیر ضخیمتر میباشد و از زیر ضربدری چلههای فرش به طور مستقیم عبور داد میشود.
پود رو ( پود نازک)
در این نوع بایستی از تعداد لاها و تاب بیشتری استفاده شود تا پود ضمن نازک بودن از استحکام لازم نیز برخوردار باشد پود نازک از بالای ضربدری عبور داده میشود و پس از دور زدن چلههای زیر و رو بر روی پود زیر به شکل زیگزاگ قرار میگیرد.
ابزار بافت
به وسایلی که برای بافت فرش مورد استفاده قرار میگیرند گفته میشود که مهم ترین آنها عبارتند از:
دار
به دستگاه قالیبافی که از چوب یا فلز تهیه شده باشد اصطلاحاً دار گفته میشود که اجزا آن عبارتند از: سردار زیردار و راست روها.
حاشیه
معمولاً به دو شکل باریک و پهن اطراف طرح مرکزی فرش را میپوشاند و وجود یک حاشیه پهن در میان حاشیههای باریک باعث میشود تا تعداد آنها فرد باشد.
زمینه
بخشی است در میان فرش که گلها و اجزا طرح بر روی آن نقش بستهاند و اغلب در رنگهای لاکی، کرم و سرمهای انتخاب میشود.
ترنج
به بخش مرکزی فرش که معمولاً مدور یا بیضی شکل است ترنج گفته میشود.
سرترنج
معمولاً در ابتدا و انتهای طرح ترنج قالبی به همراه اجزا طرح کشیده میشود که اصطلاحاً به آنها سرترنج میگویند
درباره مدرس
برنامه درسی دوره
مبحث 1
-
45:30